Машина жасау кез-келген ел экономикасының әлеуетті локомотиві болып табылады, өйткені автомобиль өндірісі құрамдас бөліктерді өндіру үшін де, конвейерден шыққан жабдықтарға кейінгі қызмет көрсету үшін де байланысты салаларда кәсіпорындардың ашылуына әкеледі. Машина жасауда бір жұмыс орнын құру нәтижесінде іргелес салаларда автоматты түрде бес-алты жаңа жұмыс орны пайда болады. Осыған байланысты машина жасау Қазақстанда 2009 жылдан бастап іске асырыла бастаған индустриялық даму бағдарламаларының басым бағыты ретінде айқындалды.
Осындай екі бағдарламаны іске асырудың 10 жылында (2010-2014 жылдар және 2015-2019 жылдар) Қазақстандағы машина жасау кәсіпорындарының саны 1,7 есе – 2009 жылғы 1700-ден 2019 жылы 2910-ға дейін ұлғайды, нәтижесінде іс жүзінде өндіріс көлемі 5 есе ұлғайды (2009 жылғы 281,3 млрд теңгеден 2019 жылы 1 трлн 371,9 млрд теңгеге дейін), жылына тартылатын инвестициялар көлемі 2,1 есе өсті (2009 жылғы 2010 жылы 23,8 млрд теңге 2019 жылы 50,2 млрд теңгеге дейін), экспорт көлемі 3,1 есе өсті (2010 жылы $378 млн-нан 2019 жылы $ 1,1 млрд-қа дейін). Машина жасау саласындағы өндіріс көлемі өткен жылдың қорытындысы бойынша 1,5 трлн теңгені құрады, өңдеу өнеркәсібінде бұл металлургиядан кейінгі екінші нәтиже болды.
Ал егер машина жасау кәсіпорындары тапсырыстарды, соның ішінде металлургия өндірістерінде де тұрақты орналастырып, сол арқылы олардың көлемдерін ұлғайтып отыратынын ескеретін болсақ, онда 2019 жылға қарай машина жасау Қазақстан экономикасының негізгі локомотивтерінің біріне айналды. Өткен жыл Қазақстан билігінің машина жасауға деген мөлшерлемесі республика экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз ету тұрғысынан да толық ақталғанын дәлелдеді.
Қазақстандық машина жасау пандемиядан қалай аман қалды
2020 жыл – COVID-19 пандемия жылы - карантиндік шектеулер мен өнімге сұраныстың төмендеуіне байланысты Қазақстан экономикасының барлық салаларын қатаң жағдайға қойды. Нәтижесінде, елдің Ұлттық экономика министрлігі хабарлағандай, Қазақстанның ЖІӨ 2020 жылдың қорытындысы бойынша теріс аймаққа (- 2,6%) кетті. Бірақ бұл ретте машина жасау нақты көлемде 16,3% деңгейінде жоғары өсу қарқынын көрсетті, бұл республикадағы үздік салалық көрсеткіштердің бірі болды. Бұл ретте, индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің деректері бойынша машина жасау кәсіпорындары ақшалай мәнде 2019 жылға қарағанда 31,7% - ға артық өнім өндірді.
Нақты көлемнің өсуі мен құнның ұлғаюы арасындағы айырмашылық қазақстандық машина жасаушылардың өткен жылы неғұрлым күрделі және соның салдарынан неғұрлым қымбат өнім өндіруді игергенін айғақтайды. Өткен жылдың қараша айында осы саладағы өнім экспортының көрсеткіші $1 млрд-қа жақындағаны кездейсоқ емес. Бұл ретте саладағы айқын көшбасшы автомобиль жасау болды - мұнда өсім 52,5% - ды құрады, егер өткен жылы ресми дилерлер жалпы сомасы 972 млрд теңгеге барлығы 92 мың 989 жаңа жеңіл және коммерциялық автомобиль сатқан болса, олардың басым үлесі (77,5 мың) Қазақстанда жүргізілген болатын. Автомобиль жасау саласы жұмысының ақшалай мәндегі жиынтық нәтижесі 2020 жылы 2019 жылдың ұқсас нәтижесінен 70,4%-ға (612,8 млрд теңге) асып түсті.
Сонымен қатар, пандемияға қарсы автомобиль өндірісінің өсуі барлық сегменттерде тіркелді: жеңіл автомобильдер өндірісі 47% – ға, 64 мың 790 бірлікке дейін өсті, жүк техникасын шығару көлемі екі есе - 8 240 бірлікке, автобустар - 66% - ға өсті (1 мың 801 бірлік). Тіркемелер мен жартылай тіркемелер өндірушілері де өндірісті екі есеге арттырды (2 мың). 196 бірлік), сонымен қатар 2020 жыл елімізде жаңа автозауыттар мен өндірістердің іске қосылуымен есте қалды: өткен жылы Қостанайдағы «СарыарқаАвтоПром» зауытында Chevrolet автомобильдерін, Алматыда Hyundai жеңіл автокөліктерін және Қарағанды облысында Yutong автобустарын шығару басталды. Әрине, тұрақты өткізу кепілдігінсіз жаңа өндірістерді ешкім өрістете алмас еді, және бұл жерде биліктің соңғы бірнеше жыл ішінде отандық өндірушілерге "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ (бұдан әрі-ҚДБ, «Бәйтерек» холдингінің еншілес құрылымы) арқылы көрсетіп келе жатқан саланы мемлекеттік қолдау маңызды рөл атқарды.
Автокөлік астамдық емес, қол жетімді өнім болған кезде
Әңгіме Қазақстанда ҚДБ 2015 жылғы сәуірде «Нұрлы Жол» президенттік бастамасы шеңберінде іске қосқан жеңілдікті автонесиелеу бағдарламасы туралы болып отыр. Естерінізге сала кетейік, соңғы қарыз алушыларға жеңілдетілген автозаймдарды ұсыну шарттары осы бағдарламаның әрекет етуінің алты жылы бойы өзгеріссіз қалады: отандық өндірістегі автокөліктерге несие бойынша номиналды сыйақы мөлшерлемесі-жылдық 4% - дан аспайды, банктердегі жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі бұл ретте 7,5% - дан аспайды, ал Коммерциялық банктердегі қарапайым автокредиттер бойынша мөлшерлемелер қазір 16% - дан басталады. Бұл бағдарлама бойынша несие беру мерзімі 7 жылдан аспайды, мұндай несие арқылы сатып алынған машинаның құны 15 миллион теңгеден аспауы керек. Бұл ретте, отандық автоөнеркәсіптің желілік қатарының дамуымен қатар бағдарлама бойынша сатып алуға болатын авто модельдерінің саны да ұлғаюда.
Сатып алушылар «СарыарқаАвтоПром» ЖШС, «Hyundai Trans Kazakhstan» ЖШС және «Азия Авто» АҚ өндірген «JAC», «Chevrolet», «Ravon», «УАЗ», «Hyundai», «KIA», «Skoda» және «LADA» сияқты брендтердің 40-тан астам автомобиль модельдерін таңдай алады. Бағдарламаны іске асыруға еліміздің жеті коммерциялық банкі – «Еуразиялық Банк» АҚ, «Банк ВТБ Қазақстан» АҚ ЕҰ, «БанкЦентрКредит» АҚ, «Сбербанк» АҚ ЕБ, «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «АТФБанк» АҚ және «ForteBank» АҚ қатысады, олар арқылы осы жылдың 28 қаңтарындағы жағдай бойынша 26 мың теңге берілді. Жалпы сомасы 135,8 млрд теңгеге отандық автоөндірушілердің автокөліктерін сатып алуға 958 кредит берілді. Бұл жеңілдікті автонесиелеу бағдарламасы жұмыс істеген барлық уақыт ішінде Даму банкі оны іске асыруға жалпы сомасы 82 млрд теңге болатын 6 траншты жіберді: 2015-2016 жылдары Ұлттық қордан жалпы сомасы 26 млрд теңге болатын 2 транш, 2018-2019 жылдары республикалық бюджеттен жалпы сомасы 16 млрд теңге болатын 2 транш, сондай-ақ «Қазақстанның орнықтылық қоры» АҚ-дан жалпы сомасы 40 млрд теңге болатын облигациялар шығару жолымен ҚДБ-ның 2 қарыз алуы.
Неліктен револьвер өндірісті жақсы ынталандырды
Осы бағдарлама шеңберінде берілген кредиттер сомасының транштар көлемінен бір жарым есе артық болуы оның револьверлік сипатымен түсіндіріледі: қолданыстағы кредиттерді өтеуден түсетін төлемдер жаңа қарыздар беруге жіберіледі. Ал бұл бағдарлама қазақстандық автоәуесқойлардың көбеюін қамтып, отандық автоөнеркәсіпті өндіріс желісін кеңейтуге ынталандыратынын білдіреді, өйткені жеңілдікті бағдарлама оған өнімді өткізуге кепілдік береді. Қазақстандық автобизнес қауымдастығының мәліметтері бойынша, Қазақстанда құрастырылған автокөліктер саны бойынша көшбасшылар бестігіне жеңілдікпен несиелендіруге түсетіндер тізіміне енгізілген брендтердің модельдері кірді: Hyundai (22 мың 136 бірлік, 2019 жылғы деңгейге +39%), Chevrolet/Ravon (19 мың 434 бірлік, +217%), LADA (15 мың 548 бірлік, +8%), KIA (4 мың 863 авто, +32%) және JAC (4 мың 173 авто, +50%).
ҚДБ өкілдерінің деректері бойынша қазақстандықтар үшін мемлекеттік бағдарлама бойынша ең сұранысқа ие автомобильдер Kia Sportage (1 мың 791 авто), Lada Vesta (1 мың 725), Hyundai Tucson (3 мың 025) және Hyundai Elantra (2 мың 593) модельдері болып табылады. Сонымен қатар, Нұр-сұлтан және Алматы қалаларының тұрғындары мемлекеттік бағдарламаға белсенді қатысушылардың тізімін бастап кетті, онда берілген автокредиттердің ең көп саны, тиісінше 5 мың 036 және 5 мың 278 кредит тіркелген. Жеңілдікті автонесиелеу бағдарламасы отандық құрастырмалы автокөлікті танымал ету бойынша өзінің негізгі міндетін орындады: сарапшылардың мәліметтері бойынша, бағдарлама әрекет еткен алғашқы екі жылда оның көмегімен Қазақстанда шығарылатын автомобильдердің үштен бірі іске асырылды.
Дегенмен, автокредит беру шеңберінде сатылған қазақстандық автомобильдердің үлесі жалпы өндіріс көлемінің тек 12,7% - ын ғана алады, яғни отандық автомобильдер оларды сатып алу үшін жеңілдікті жағдайлар ұсынылатындықтан ғана сатып алынбайды. Бағдарламаның қолданылу жылдарында қазақстандықтар отандық автоөнеркәсіп өнімдерінің сапасы мен сенімділігіне көз жеткізді, сондықтан оларды сату тек өсетін болады: Қазақстандық автобизнес қауымдастығының болжамы бойынша 2021 жылы нарықта жергілікті автомобильдер үлесінің ұлғаю тренді сақталады: ҚАБҚ ағымдағы жылы сату деңгейін 2020 жылы 92 мың 989 жаңа көлікке қарсы 100-120 мың бірлік шегінде болжайды.
